Seasons, februari 2003




Tekstversie van bovenstaand artikel

Verhalen voor de eeuwigheid

In deze tijd van telefoon en e-mail blijkt hoe vluchtig en vergankelijk een mensenleven is: vroeger was er altijd wel een stapeltje brieven bij de nalatenschap, nu is er weinig tastbaars meer als je er niet meer bent. Behalve de herinneringen die je nabestaanden koesteren. Maar na verloop van tijd gaan zelfs die herinneringen slijtplekken vertonen. En dan zijn al die mooie verhalen die moeder of opa konden vertellen, voorgoed verleden tijd.

Toen cultureel antropologe Florien Linck (37) zich die vergankelijkheid realiseerde, begon ze met "Sprekend Portret". Mensen vertellen hun levensverhaal, en Florien maakt er een cd van met gesproken tekst. Zowel door de verhalen zelf als de manier van vertellen wordt de geportretteerde gekarakteriseerd en ontstaat een heel eigen beeld van hem of haar. Letterlijk en figuurlijk een "Sprekend Portret".

Levenservaring

Thuis bij de antropologe staat op de grote eettafel een doosje met cd's. Op het eerste gezicht niets bijzonders. Tot ik nieuwsgierig een paar cd-hoesjes bekijk en de nostalgische zwartwit-portretfoto's zie. Dan realiseer ik me dat bij elke foto een verhaal hoort en hier tientallen, nee hónderden jaren levenservaring opgestapeld ligt.

Voor Florien zijn de cd's meer dan een kunststoffen hoesje met een foto erop. Zij kent bij elk portret het levensverhaal. Het zijn verhalen over en gelukkige jeugd, een mooi huwelijk en gezonde kinderen krijgen, maar ook aangrijpende verhalen over dramatische gebeurtenissen in de oorlog, partners die te vroeg zijn gestorven en families die uit elkaar zijn gevallen.

"Iedereen heeft een levensverhaal te vertellen," zegt de antropologe, "ook al heb je in je eigen ogen nog zo'n gewoon leven geleid. Het is mijn werk dat verhaal naar boven te halen."

Details over vroeger

Ze kwam op het idee voor Sprekend Portret toen ze voor de Stichting Mondelinge Geschiedenis Indonesië mensen interviewde over hun leven in voormalig Indië. De gesprekken werden op band opgenomen en zijn opgeslagen in een audio-archief. "Eigenlijk is de Stichting te laat begonnen. Veel mensen zijn al overleden. En met hen ook een stuk geschiedenis. Dat is voor altijd weg, terwijl de persoonlijke verhalen juist zo interessant zijn."

Florien wordt het vaakst benaderd door veertigers die hun ouders aan het woord willen laten. Maar er zijn ook kleinkinderen die hun grootouders een Sprekend Portret aanbieden op hun bruiloft en dan zelf een kopie houden. "Ik merk wel eens wat gêen. 'Ik wil mijn ouders niet het idee geven dat ze al bijna dood zijn,' zegt een kind dan. Terwijl de ouders juist nú nog geestelijk scherp zijn en levendig kunnen vertellen. De kinderen willen min of meer bekende of juist nieuwe verhalen horen, details over vroeger. Zelf hebben ze vaak de tijd niet om eens te gaan zitten en naar de verhalen te luisteren. Of er is een episode in iemands leven waar nooit over wordt gesproken. De oorlog bijvoorbeeld. Misschien dat vader of moeder aan mijn wél wil vertellen wat er toen is gebeurd. Ik zorg altijd dat er evenwicht komt in het verhaal van de geïnterviewde. Vaak daalt er een soort rust neer aan het einde van het verhaal, als we nog eens op alles terugblikken. Dat is ook het moment dat mensen vaak zeggen: 'Wat heb ik eigenlijk veel meegemaakt.'"

Tijdsbeeld

Sommige verhalen geven een prachtig beeld van een vroegere, niet meer bestaande maatschappij. Zoals het verhaal van een freule op leeftijd, die vertelt over haar jeugd in het buitenland, met partijen, bals en paardrijden.Florien: "Deze vrouw was eerst te bescheiden om haar verhaal te vertellen. 'Ik heb het altijd veel te goed gehad. Wat kan er interessant zijn aan mijn, terwijl er elders in de wereld honger en oorlog is?' was haar redenatie. Haar kinderen en kleinkinderen hebben haar weten te overtuigen dat het voor hen heel belangrijk was dat ze haar verhaal zou vertellen."

Het echte verhaal zit vaak in de details. Daarom vraagt Florien altijd naar kleine dingen. "Hoe het thuis tijdens het eten ging, bijvoorbeeld. Want een maaltijd zegt veel: misshien wert er uit de bijbel gelezen, of alleen het hoognodige gesproken en hing er een beladen sfeer. En wat was de invloed als je als enig protestands gezin tussen katholieken woonde? Door dit soort kleine anekdotes gaat de geschiedenis leven, kun je het je voorstellen."

Vaak krijgt Florien de vraag waarom ze alleen voor geluidsopnamen heeft gekozen. Want tegenwoordig is het toch zo makkelijk om een gesprek op videorecorder op te nemen? "Idereen roept dat het altijd meer en groter moet. Maar dat is niet altijd interessant. Een stem alleen verwoordt al zo veel. Het is bijzonder om zonder recent beeld naar iemand te luisteren als zij vertelt over toen ze 'n klein meisje was. Soms hebben mensen een prachtige stem. Of kunnen ze heel mooi vertellen, meeslepend.

Het gaat dan ook niet alleen om wat ze vertellen, maar ook om hóe dat gebeurt. Om de persoon en de emotie in zijn of haar stem." Florien gebruikt als voorbeeld de verhalen van de oud-Indiëgangers. "Bij hun verhalen over deportatie per trein naar de oorlogskampen lieten wij een trein zien tijdens een presentatie. Gewoon een zwartwitdie van een stilstaande trein. Maar als je naar het verhaal luisterde, begon de trein in je verbeelding te rijden. Hij kwam tot leven, zo zat je in dat verhaal. Datzelfde gebeurt met een Sprekend Portret. De stem doet al het werk."

Verhalen vertellen

Hoe verklaart Florien de belangstelling voor alles wat met vroeger te maken heeft, het 'koesteren' van herinneringen? "Een persoonlijk verhaal vertelt soms meer dan drie geschiedenisboeken. En juist in deze vluchtige, gehaaste maatschappij hebben mensen weer een voorkeur voor persoonlijke verhalen. Je zou het liefst bij de open haard willen zitten en elkaar verhalen vertellen, maar niemand heeft daar tijd voor. Terwijl de interesse er onverminderd is. Alleen als kind heb je tijd en dat is ook de periode dat je je vader, moeder of grootouder steeds weer vraagt dat ene verhaal nog eens te vertellen."

Maar niet alleen verhalen worden weer belangrijk. Florien: "Ik sprak laatst een fotograaf, die me vertelde dat het laten maken van een portretfoto, zo'n echte 'staatsie-foto', weer heel populair is. Net als vroeger. Of een schilderij laten maken van het gezin. Mensen realiseren zich weer dat ze hun familie en naasten moeten koesteren."


Een sprekend portret kost € 1025,-, exclusief reiskosten. De opname vindt plaats bij de geënterviewde thuis en duurt een dag. De uiteindelijke cd duurt circa 2,5 uur. Telefoon 035 6922956